Γιατί διαβάζεται ο Καβάφης σήμερα...

Του ποιητή και κριτικού λογοτεχνίας Νίκου Λάζαρη

Ογδόντα χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Καβάφης είναι σήμερα πιο ζωντανός και πιο επίκαιρος από ποτέ. Τα ποιήματά του έχουν μεταφραστεί σε όλες σχεδόν της Ευρωπαϊκές γλώσσες, και διδάσκονται όχι μόνο στα τμήματα των Νεοελληνικών σπουδών, αλλά και στα τμήματα συγκριτικής φιλολογίας μεγάλων ξένων Πανεπιστημίων. Μείζονες ποιητές του αναστήματος ενός Μπρεχτ, ενός Ώντεν, ενός Μοντάλε, ενός Μπρόντσκι, ενός Χόλουμπ, ενός Χέρμπερτ, έχουν γράψει Καβαφογενή ποιήματα, ποιήματα δηλαδή εμπνευσμένα από την προσωπικότητα και τους στίχους του Αλεξανδρινού. Κορυφαίοι θεωρητικοί και κριτικοί της Λογοτεχνίας , όπως ο Γιάκομπσον, ο Μπάουρα, ο Κήλυ, ο Ποντάνι, η Χάας, ο Κοκλακίδης, η Λαβανίνι, ο Μέντελσον ή συγγραφείς της εμβέλειας ενός Φόρστερ και μιας Γιουρσενάρ, ασχολήθηκαν επισταμένως με το Καβαφικό έργο κι έχουν αναδείξει την ιδιοτυπία, τις ποικίλες αρετές και τη βαθύτερη ουσία του.
Σημαντικοί μελετητές της λογοτεχνίας έχουν συγκρίνει κατά καιρούς τον Καβάφη με τον Έλιοτ, τον Μπόρχες, τον Πεσσόα και τον Ουγκαρέτι. Διεθνή συνέδρια για τον Καβάφη διοργανώνονται παντού σε όλο τον κόσμο, σπουδαίοι εικαστικοί καλλιτέχνες και μουσουργοί αντλούν το θεματικό υλικό τους από την Καβαφική ποίηση, ενώ πριν από μερικά χρόνια εκδόθηκε στην Πάντοβα ένα Καβαφικό λεξικό.

Που οφείλεται αυτή η εκπληκτική, και πρωτοφανής για τα ελληνικά δεδομένα, μεταθανάτια δόξα; Πώς είναι δυνατόν ένας ποιητής παλαιός, που γεννήθηκε το 1863 και άρχισε να δημοσιεύει τα ώριμα ποιήματά του το 1896, να θεωρείται ο γοητευτικότερος ποιητής της εποχής μας; Πώς είναι δυνατόν ένας ποιητής τόσο δύσκολος όπως ο Καβάφης, για τον οποίο ο Μόργκαν Φόρστερ έγραψε κάποτε ότι «δεν θα γίνει ποτέ δημοφιλής, γιατί πετάει πολύ αργά και συγχρόνως πολύ υψηλά» να βρίσκει τόσο μεγάλη απήχηση στον 21^ο αιώνα; Με άλλα λόγια: Γιατί ο Καβάφης διαβάζεται σήμερα ως ένας σύγχρονός μας ποιητής;

Πιστεύω ότι ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους ο Καβάφης βρίσκει πλατιά απήχηση στις μέρες μας, είναι ο στοχαστικός ρεαλισμός του, ο οποίος εκφράζεται με δύο τρόπους: αφ’ ενός με μια σειρά από εύστοχες βιωματικές παρατηρήσεις που δείχνουν ότι ο Καβάφης γνώριζε σε βάθος τους όρους και τις συνθήκες που διαμορφώνουν την ανθρώπινη κατάσταση∙ και αφ’ ετέρου με ορισμένα «φιλοσοφικού» χαρακτήρα αποφθέγματα που δεν κρύβουν τον έντονο διδακτισμό τους.

Όμως ο Καβαφικός στοχαστικός ρεαλισμός δεν θα είχε ουσιαστικό αντίκτυπο στην εποχή μας, αν ο Καβάφης δεν έβρισκε μιαν ιδανική μορφή  για να στεγάσει το περιεχόμενο των ποιημάτων του. Για τη μεγάλη σημασία της μορφής στην τέχνη έχουν μιλήσει κατά καιρούς πολλοί κριτικοί. «Δεν υπάρχει παρά μόνον η μορφή» έχει πει ο μεγάλος Προβηγκιανός ποιητής Μιστράλ. «Η μορφή διατηρεί τα πνευματικά έργα». Πράγματι, η μορφή είναι αυτή που έδωσε στην ποίηση του Καβάφη το διαβατήριο για την Αθανασία. Σπεύδω να εξηγήσω τι εννοώ.

Όπως γνωρίζουμε, ο Καβάφης είναι ο πρώτος Νεοέλληνας ποιητής που έκανε ποίηση με τη γλώσσα της πεζογραφίας. Αυτή η μεγάλη καινοτομία (που κατηγορήθηκε ως αντιλυρική, και λοιδωρήθηκε από πολλούς κριτικούς την εποχή κατά την οποία ο Καβάφης δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα, μάλιστα ο Παλαμάς χαρακτήρισε τους Καβαφικούς στίχους «ρεπορτάζ από τους αιώνες»), βρίσκεται σήμερα πιο κοντά στην αντίληψη που έχουμε εμείς οι αναγνώστες του 21^ου αιώνα για την ποίηση, και σε αυτό το γεγονός, έχει συμβάλλει αποφασιστικά, χωρίς αμφιβολία και ο Καβάφης.

Η μορφή στην Καβαφική ποίηση βασίζεται σε τρία χαρακτηριστικά: στην άκρως οικονομική έκφραση, στη λεκτική ακρίβεια και στο επιμυθιακό απόφθεγμα (ρητό ή υποδηλούμενο). Κανένας στίχος στα ποιήματα του Καβάφη δεν είναι περιττός. Καμιά λέξη άστοχη ή μη λειτουργική. Καμιά εικόνα διακοσμητική ή κατασκευασμένη. Ο Καβάφης κτίζει το ποιητικό του οικοδόμημα με στέρεα υλικά. Αν κάνουμε το λάθος να αφαιρέσουμε ένα στίχο από τα ποιήματά του, ολόκληρο το οικοδόμημα καταρρέει:

ΑΠΟΛΕΙΠΕΙΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΝ

Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ’, ακουσθεί

αόρατος θίασος να περνά

με μουσικές εξαίσιες, με φωνές-

την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου

που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου

που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανοφέλετα θρηνήσεις.

Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,

αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.

Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν

ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου∙

μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.

Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,

σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,

πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,

κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ’ όχι

 με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα

ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,

τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου

κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.

Ο δεύτερος σημαντικός λόγος για τον οποίο ο Καβάφης διαβάζεται σήμερα ως ένας σύγχρονός μας ποιητής, είναι η καθολικότητα ή αν θέλετε η παγκοσμιότητα του ποιητικού του έργου. (Και αυτό συνιστά ένα παράδοξο, αφού ο Αλεξανδρινός είναι συγχρόνως ένας από τους πλέον Ελληνοκεντρικούς ποιητές των Γραμμάτων μας). Πράγματι, ο Καβάφης κατόρθωσε να βρει στα πιο γνωστά και δημοφιλή ποιήματα του (δείγματος χάριν, Τρώες, Ιθάκη, Η πόλις, Τα τείχη, Περιμένοντας τους βαρβάρους, Θερμοπύλες, Che fece il gran rifiuto, Aπολείπειν ο Θεός Αντώνιον κ.α.) ορισμένα σύμβολα στα οποία ο κάθε άνθρωπος ανεξάρτητα από την εθνικότητα, το φύλο ή το χρώμα του μπορεί να συναντήσει τον εαυτό του.

Το σημαντικό αυτό επίτευγμα του Καβάφη, αποδεικνύει με τον πιο απτό τρόπο, ότι ο Καβάφης είναι ένας μείζων ποιητής σε παγκόσμια κλίμακα. Αποδεικνύει όμως και κάτι ακόμη: ότι ένας ποιητής που γράφει σε μια μικρή, ανάδελφη, ελάχιστα διαδεδομένη γλώσσα, ένας ποιητής που διακρίνεται για το υψηλό πατριωτικό του φρόνημα και διακατέχεται από τα πλέον αγνά συναισθήματα για το Έθνος, τη φυλή και την παράδοση του τόπου του, μπορεί να αποκτήσει μια καθολικότητα, με μία προϋπόθεση: αν εκφράσει με καλλιτεχνική γνησιότητα τις ιδέες, τα συναισθήματα και τις εμπειρίες του:

ΤΡΩΕΣ

Είν’ η προσπάθειές μας, των συφοριασμένων∙

είν’ η προσπάθειες μας σαν των Τρώων.

Κομμάτι κατορθώνουμε∙ κομμάτι

παίρνουμ’ επάνω μας∙ κι αρχίζουμε

να’ χουμε θάρρος και καλές ελπίδες.

Μα πάντα κάτι βγαίνει και μας σταματά.

Ο Αχιλλεύς στην τάφρον εμπροστά μας

Βγαίνει και με φωνές μεγάλες μάς τρομάζει.

Είν’ η προσπάθειές μας σαν των Τρώων.

Θαρρούμε πως με απόφασι και τόλμη

θ’ αλλάξουμε της τύχης των καταφορά,

κι έξω στεκόμεθα ν’ αγωνισθούμε.

Αλλ’ όταν η μεγάλη κρίσις έλθει

Η τόλμη κι η απόφασίς μας χάνονται∙

ταράττεται η ψυχή μας, παραλύει∙

κι ολόγυρα απ’ τα τείχη τρέχουμε

ζητώντας να γλυτώσουμε με την φυγή.

Όμως η πτώσις μας είναι βεβαία. Επάνω

στα τείχη,  άρχισεν ήδη ο θρήνος.

Των ημερών μας αναμνήσεις κλαιν κ’ αισθήματα.

Πικρά για μάς ο Πρίαμος κ’ η Εκάβη κλαίνε.

Ο τρίτος σημαντικός λόγος για τον οποίο ο Καβάφης είναι σήμερα πιο επίκαιρος από ποτέ, είναι βέβαια η περίφημη Καβαφική ειρωνεία. Ο Καβάφης είναι ο πλέον ειρωνικός ποιητής σε ολόκληρη τη Νεοελληνική ποίηση, και ίσως ο πλέον ειρωνικός ποιητής σε ολόκληρη την Ελληνική Γραμματεία (αρχαία, βυζαντινή και νεότερη). Η ειρωνεία του κυριολεκτικά τσακίζει κόκαλα. Πρέπει όμως να διευκρινίσουμε, ότι η ειρωνεία στην ποίηση του Καβάφη, δεν είναι ένα επιμέρους στοιχείο της τεχνοτροπίας του Αλεξανδρινού. Βρίσκεται στο κέντρο της Καβαφικής εκφραστικής, και όπως έδειξε σ’ ένα εξαιρετικό δοκίμιό του ο Νάσος Βαγενάς, είναι αυτό ακριβώς το στοιχείο που εξουδετερώνει την παλαίωση του Καβάφη και κάνει την ποίησή του να γίνεται αισθητή ως σύγχρονή μας.

Αλλά η Καβαφική ειρωνεία, που βρίσκει μεγάλη απήχηση στην εποχή μας (η οποία χάρη στην ιδιάζουσα ειρωνεία και τον άκρατο σχετικισμό της έχει ονομασθεί μεταμοντέρνα), ενδεχομένως μπορεί να δημιουργήσει μια παρεξήγηση. Να πιστέψει κανείς ότι ο Καβάφης είναι ένας μεταμοντέρνος ποιητής. Αυτό όμως θα ήταν μεγάλο λάθος. Γιατί ο Καβάφης δεν είναι μεταμοντέρνος, εκτός αν θεωρήσουμε ότι το μεταμοντέρνο στη λογοτεχνία είναι ένας όρος για κάθε χρήση. Ο Καβάφης είναι, κατά τη γνώμη μου, ένας κλασικός και συγχρόνως μοντέρνος ποιητής, ο οποίος, όπως έχει πει ο Σεφέρης, κατόρθωσε να μεταγγίσει σταγόνα- σταγόνα τον εαυτό του μέσα στο ποιητικό του έργο και έτσι να του δώσει μεγαλύτερο βάθος και προοπτική.

Η ΔΙΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΡΩΝΟΣ

Δεν ανησύχησεν ο Νέρων όταν άκουσε

του Δελφικού Μαντείου τον χρησμό.

«Τα εβδομήντα τρία χρόνια να φοβάται.»

Είχε καιρόν ακόμη να χαρεί.

Τριάντα χρονώ είναι. Πολύ αρκετή

είν’ η διορία που ο θεός τον δίδει

για να φροντίσει για τους μέλλοντες κινδύνους.

Τώρα στη Ρώμη θα επιστρέψει κουρασμένος λίγο,

αλλά εξαίσια κουρασμένος από το ταξείδι αυτό,

που ήταν όλο μέρες απολαύσεως-

στα θέατρα, στους κήπους, στα γυμνάσια…

Των πόλεων της Αχαΐας εσπέρες…

‘Α των γυμνών σωμάτων η ηδονή προ πάντων…

Αυτά ο Νέρων. Και στην Ισπανία ο Γάλβας

κρυφά το στράτευμά του συναθροίζει και το ασκεί,

ο γέροντας ο εβδομήντα τριώ χρονώ.

Το ποίημα που μόλις ακούσατε, είναι κατά τη γνώμη μου ένα υπόδειγμα ειρωνικής χρήσης της ποιητικής γλώσσας. Το ίδιο φυσικά μπορούμε να πούμε και για το «Περιμένοντας τους βαρβάρους», το «Τέμεθος, Αντιοχεύς 400 μ.Χ.», το «Ας φρόντιζαν» και για αρκετά ακόμη ποιήματα της Καβαφικής επικράτειας.

Η επικαιρότητα όμως της Καβαφικής ποίησης, εν έτει 2013, συνδέεται και μ’ έναν άλλο σημαντικό λόγο. Με τον έξοχο τρόπο με τον οποίο ο Καβάφης προσέγγισε δύο βασικά θέματα της ποίησής του: τη νεότητα και τα γηρατειά. Πράγματι, κανείς άλλος ποιητής δεν ύμνησε το κάλλος της νεότητας όπως ο Καβάφης στα ποιήματα «’Ένας Θεός των», «Ήλθε για να διαβάσει», «Μέρες του 1903», «Ο καθρέπτης στην είσοδο», «Μέρες του 1908» κ.α.

Αλλά και κανείς άλλος ποιητής δεν μίλησε με τόση ενάργεια και ευαισθησία για τα γηρατειά όπως ο Καβάφης. Φανατικός λάτρης της ομορφιάς και του νεανικού σφρίγους των σωμάτων, ο Αλεξανδρινός δεν μπορούσε να ανεχθεί τη φθορά, την αλλοίωση των χαρακτηριστικών του προσώπου και τα δεινά που επιφέρουν τα γηρατειά στον άνθρωπο:

Η ΨΥΧΕΣ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΩΝ

Μες στα παληά τα σώματα των τα φθαρμένα,

κάθονται των γερόντων η ψυχές.

Τι θλιβερές που είναι η πτωχές

και πως βαρυούνται την ζωή την άθλια που τραβούνε.

Πώς τρέμουν μην την χάσουνε και πώς την αγαπούνε,

η σαστισμένες κι αντιφατικές

ψυχές, που κάθονται – κωμικοτραγικές-

μες στα παληά των τα πετσιά τ’ αφανισμένα.

Ο περιορισμένος χρόνος που έχω στη διάθεσή μου, δεν μου επιτρέπει να συνεχίσω την ανάλυση, και να παραθέσω και άλλους λόγους, για τους οποίους η ποίηση του Καβάφη είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Να αναφερθώ, για παράδειγμα, στα θαυμάσια ερωτικά Καβαφικά ποιήματα, στα οποία ο Αλεξανδρινός, μιλάει με τόλμη και παρρησία για την ομοφυλοφιλία του, σε καιρούς ιδιαίτερα δύσκολους, και ταυτόχρονα να τονίσω, πόσο θαυμάζεται στις μέρες μας αυτή η θαρραλέα πράξη του Καβάφη (φέρνοντάς τον διά της πλαγίας οδού στο προσκήνιο της επικαιρότητας), σε μια εποχή κατά την οποία οι ομοφυλόφιλοι κατακτούν σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες περισσότερα δικαιώματα. Να μιλήσω για τον τρόπο με τον οποίο ο Καβάφης προσεγγίζει την Ιστορία, αντιμετωπίζοντάς την, όχι ως μουσειακό έκθεμα, αλλά ως ζώσα καθημερινή πραγματικότητα. Να προσπαθήσω να δείξω με παραδείγματα, πώς  ο Καβάφης κατόρθωσε με τα έξυπνα τεχνάσματά του, ( κυρίως με τη σαφή προτίμησή του στις αντιποιητικές λέξεις) να φέρει με εντυπωσιακό τρόπο τη γλώσσα στο κέντρο του ποιητικού του κόσμου. Και βέβαια να υπογραμμίσω το γεγονός, ότι ο Καβάφης μίλησε όσο κανείς άλλος ποιητής, για την τέχνη της ποιήσεως μέσα στα ποιήματά του. Πιστεύω ότι αυτός είναι και ο κύριος λόγος, για τον οποίο ο Καβάφης θεωρείται σε παγκόσμιο επίπεδο ο αγαπημένος ποιητής των ποιητών.

Θα τελειώσω, θέτοντας ένα ερώτημα. Τι διδάσκει σήμερα στους νέους που πιάνουν για πρώτη φορά τη γραφίδα στα χέρια τους ο Καβάφης; Νομίζω ότι διδάσκει την ολιγογραφία, τη λιτότητα των εκφραστικών μέσων, την ποιητική διαύγεια, τη συντομία, τη λεκτική ακρίβεια, αλλά και τη μεγάλη σημασία που έχει για την τέχνη του στίχου, ο ρυθμός και η ευφωνία. Όμως το μέγιστον μάθημα του Καβαφικού έργου για τους νεότερους, είναι χωρίς αμφιβολία, ο τρόπος με τον οποίο ο Καβάφης διαμόρφωσε με απίστευτο αγώνα, κόπο, υπομονή και επιμονή την ποιητική του προσωπικότητα. Πώς δηλαδή ο μέτριος, μέχρι τα σαράντα του χρόνια, στιχουργός Καβάφης, έγινε ο ποιητής Κ.Π. Καβάφης που όλοι γνωρίζουμε και εκτιμούμε σήμερα. Αυτό όμως είναι το θέμα μιας άλλης εκτενέστερης ομιλίας.

(Κείμενο  ομιλίας που εκφωνήθηκε στην εκδήλωση για τον Κ.Π. Καβάφη, την οποία διοργάνωσε η Λέσχη Ανάγνωσης Νέου Κόσμου το Σάββατο 23 Νοεμβρίου 2013, στο Δημοτικό θέατρο Καλλιθέας).